Σαντρουντίν Αγά Χαν: "Είναι αειφόρος η αειφόρος ανάπτυξη;"

Με αφορμή την έναρξη της προετοιμασίας της Διεθνούς Συνδιάσκεψης του ΟΗΕ "Rio+20" που ξεκινάει την Τετάρτη 13 Ιουνίου στο Ρίο της Βραζιλίας  [ΕΔΩ] αναρτούμε την παρέμβαση του Σαντρουντίν Αγά Χαν: "Είναι αειφόρος η αειφόρος ανάπτυξη;" που αν και έγινε πριν από δέκα χρόνια είναι εξαιρετικά επίκαιρη. Το θέμα της Συνδιάσκεψης του ΟΗΕ είναι η "Βιώσιμη/αειφόρος ανάπτυξη".

Είναι αειφόρος η αειφόρος ανάπτυξη;

Σαντρουντίν Αγά Χαν

[Το 4^ο Διεθνές Διεπιστημονικό και Διαθρησκειακό Οικολογικό Συμπόσιο, υπό την αιγίδα του Οικουμενικού Πατριάρχη Βαρθολομαίου και του Προέδρου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Ρομάνο Πρόντι, πραγματοποιήθηκε από  5 έως 10 Ιουνίου 2002, στην Αδριατική. Η έμφαση του Συμποσίου, με τίτλο «Αδριατική: Μια θάλασσα σε κίνδυνο, ένας κοινός στόχος», δόθηκε, εκτός από τα οικολογικά προβλήματα της Αδριατικής και των χωρών που βρέχονται απ’ αυτήν, στην προσπάθεια για την ανάπτυξη μιας «περιβαλλοντικής ηθικής».

Μεταξύ των ομιλιών που προκάλεσαν αίσθηση, ήταν αυτή του Πρίγκιπα Σαντρουντίν Αγά Χαν, ο οποίος έχει διατελέσει Πρόεδρος της Ύπατης Αρμοστείας των Ηνωμένων Εθνών για τους Πρόσφυγες. Του έχει απονεμηθεί, μεταξύ άλλων, το Βραβείο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων των Ηνωμένων Εθνών. Το κείμενό του γράφτηκε πριν από το Γιοχάνεσμπουργκ. Είναι συνεπώς ένα κείμενο που επιβεβαιώθηκε από τις εξελίξεις.

Η θέση που θα υποστηρίξω σήμερα είναι ότι το δόγμα της «αειφόρου ανάπτυξης» είναι παραπλανητικό και ότι στρεβλώνει την εικόνα που έχουμε για τον κόσμο, όπως έκανε άλλοτε η θεωρία που ήθελε την γη επίπεδη. Οι επιπτώσεις είναι όμως σήμερα απείρως πιο επικίνδυνες για τη μελλοντική μας επιβίωση.

Κατά συνέπεια, θα αποστασιοποιηθώ από το «πολιτικώς ορθόν» και θα επιχειρήσω να καταδείξω πώς η κάποτε ευγενής ιδέα της «αειφόρου ανάπτυξης» έχει εκτραπεί.

Παρ’ όλες τις ρητορείες σχετικά με την ικανοποίηση των βασικών αναγκών και την μείωση της φτώχειας – και παρά τις δεκαετίες που επίσημα ήταν αφιερωμένες στην ανάπτυξη – ο αριθμός των ανθρώπων σε ακραία ή απόλυτη ένδεια συνεχίζει να αυξάνεται.

Τα αποτελέσματα της τελευταίας συνάντησης στη Χάγη και το Μοντερέι καθόλου δεν συμβάλλουν στην αισιοδοξία μας. Δεν αποτελούν και πολύ καλό οιωνό για το Γιοχάνεσμπουργκ.

Είναι καιρός να δοθεί τέλος στην αδράνεια που ο Κόφι Ανάν έχει περιγράψει πετυχημένα ως «business as usual». Έχει δίκιο όταν υποστηρίζει ότι «καθώς η προσοχή μας είναι εστιασμένη στις συγκρούσεις, στην παγκοσμιοποίηση ή, πιο πρόσφατα, στην τρομοκρατία, συχνά δεν καταφέρνουμε να δούμε πώς όλα αυτά συνδέονται με την αειφορία. Όμως η έννοια αυτή έχει γίνει ευσεβής επίκληση αντί να αποτελεί πρόσκληση για συγκεκριμένη δράση, όπως θα ήταν σωστό».

Η ειρωνεία είναι ότι εκείνοι που προωθούν την αειφόρο ανάπτυξη, το κάνουν συχνά στο όνομα της βοήθειας προς τα φτωχά έθνη του Νότου. Γεγονός παραμένει, ωστόσο, ότι σήμερα, 80 χώρες  έχουν κατά κεφαλήν εισόδημα κατώτερο απ’ ό,τι πριν μια δεκαετία και ότι ο αριθμός των ανθρώπων που ζουν σε συνθήκες φτώχειας (με λιγότερο από 1 δολάριο την ημέρα) είναι επίμονα κολλημένος στα 1,2 δισεκατομμύρια, ενώ εκείνοι που κερδίζουν λιγότερο από 2 δολάρια την ημέρα αριθμούν σχεδόν 3 δισεκατομμύρια.

Κάποιος με ημερήσια αμοιβή ενός δολαρίου θα χρειαζόταν 109 χρόνια για να κερδίσει όσα ο Γάλλος ποδοσφαιριστής Ζινεντίν Ζιντάν σε μια μέρα!

Η αειφόρος ανάπτυξη έχει εκτραπεί με τους ακόλουθους τρόπους:

Το οξύμωρο της αειφόρου ανάπτυξης

Πρώτος λόγος είναι οι «οικονομικές δραστηριότητες» που εμφανίζονται ως συνώνυμες με την αειφόρο ανάπτυξη. Ένα οξύμωρο σχήμα που αντανακλά τη σύγκρουση ανάμεσα σε μια εμπορικο-οικονομική θέαση του κόσμου και στο περιβαλλοντικό, κοινωνικό και πολιτιστικό όραμα.

Η έννοια της αειφόρου ανάπτυξης, ως ανάπτυξης της οικονομίας, έχει γίνει φετίχ για τις μεγάλες επιχειρήσεις και τις πολυεθνικές εταιρείες. Ακόμη χειρότερα, έχει άθελά της ανοίξει τον δρόμο για μια μεγάλη οπισθοδρόμηση και έχει επηρεάσει ένα τμήμα του «πράσινου χώρου», προκαλώντας  τη σταδιακή διάβρωση της περιβαλλοντικής δραστηριότητας  από τους «ρεαλιστές» της οικονομίας.

Ακόμη και όροι όπως «περιβαλλοντολόγος» ή «οικολόγος» χρησιμοποιούνται, αρκετά συχνά, για να περιγράψουν εκείνους που αποψιλώνουν δάση αδιακρίτως ή σκοτώνουν ζώα για το δέρμα τους. Τέτοιου είδους δραστηριότητες συγκαλύπτονται με διφορούμενους ευφημισμούς όπως «αξιοποίηση» των φυσικών πόρων και των πόρων της άγριας ζωής.

Το κίνημα για την «συνετή χρήση» των φυσικών πόρων

Αυτό με οδηγεί στη δεύτερη αρνητική παρεκτροπή της «αειφόρου ανάπτυξης», τον όρο «αειφόρος χρήση», ένα κατασκεύασμα που επινοήθηκε  από το κίνημα για την «συνετή χρήση» των φυσικών πόρων, με σκοπό να συγκαλύψει δραστηριότητες που αποβλέπουν στο ακριβώς αντίθετο.

Είναι ένα άλλοθι που διευκολύνει την θανάτωση άγριων ζώων για εμπορικούς σκοπούς και που, δυστυχώς, έχει διεισδύσει σε διεθνείς οργανισμούς, όπως το C.I.T.E.S (Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora) και το I.W.C (International Wildlife Coalition). Η «αειφόρος χρήση» των θαλασσίων πόρων κατάντησε να σημαίνει θανάτωση φαλαινών, ενώ η «αειφόρος χρήση» της εγχώριας άγριας ζωής έχει δημιουργήσει ιδιαίτερα στην Αφρική έναν γαστριμαργικό κλάδο με τζίρο εκατομμυρίων δολαρίων, που προσφέρει στους πελάτες του κρέας των άγριων ζώων.

Οι «αειφόροι χρήστες» ελπίζουν να πείσουν τους φτωχούς Αφρικανούς και Ασιάτες ότι δεν πρέπει να σκοτώνουν άγρια ζώα όταν τα έσοδα από την δραστηριότητα αυτή αντιστοιχούν  σε μισθούς πολλών ετών, τη στιγμή που πλούσιοι Ευρωπαίοι και Αμερικανοί κυνηγοί σκοτώνουν τα ίδια ζώα για διασκέδαση.

Είναι επίσης η φιλοσοφία του «διαίρει και βασίλευε» που έχει κατακερματίσει την κίνηση, διαχωρίζοντας τους «σοβαρούς και «επιστήμονες» οικολόγους από αυτούς που είναι ιδεολογικά αντίθετοι στις γούνες και τα τσίρκα (τους συναισθηματικούς ιδεολόγους). Το γεγονός ότι δραστηριότητες, όπως το κυνήγι της φάλαινας μπορεί να είναι οικονομικά αειφόρο, δεν το κάνει επιθυμητό ή  ηθικά αποδεκτό.

Σε ομιλία του προς τους εκπροσώπους του I.W.C, ο βοηθός γενικός διευθυντής της υπηρεσίας αλιείας της Ιαπωνίας – και επίτροπος της χώρας του στο I.W.C (International Wildlife Coalition) – αποκάλυψε ότι η Ιαπωνία είχε συνάψει αλιευτικές συμφωνίες με οκτώ χώρες και ότι ξόδεψε 400 εκατομμύρια δολάρια σε βοήθεια που απέβλεπε σε «άγρα ψήφων», με την πιο κυριολεκτική έννοια της λέξης.

Έχουμε περάσει από μια συνετή προσέγγιση, βασισμένη στην αρχή της προφύλαξης, σε μια κατάσταση όπου η φυσική μας κληρονομιά, για να διατηρήσει μία ελάχιστη πιθανότητα να διατηρηθεί, οφείλει να «καλύπτει τα έξοδά της» και να μην αποτελεί «εμπόδιο στο ελεύθερο εμπόριο».

Διαφθορά

Το ιδεολόγημα της αειφόρου ανάπτυξης, καλλιεργεί έμμεσα τη διαφθορά.

Κάθε χρόνο, επιχειρήσεις από χώρες του OΟΣΑ (του Οργανισμού για την Οικονομική Συνεργασία και την Ανάπτυξη) καταβάλλουν τεράστια χρηματικά ποσά για να εξασφαλίσουν φίλους, επιρροή και συμβόλαια. Αυτές οι δωροδοκίες υπολογίζονται συντηρητικά στα 80 δισεκατομμύρια δολάρια ετησίως, χονδρικά, το ποσό που τα Ηνωμένα Έθνη υποστηρίζουν ότι χρειάζεται για να εξαλειφθεί η φτώχεια παγκοσμίως.

Το εμπόριο μερών απαγορευμένων ζώων έρχεται δεύτερο μετά το εμπόριο  ναρκωτικών. Στην πραγματικότητα, έχει γίνει ένα επικερδές και χαμηλού κινδύνου πάρεργο για τα διεθνή συνδικάτα του εγκλήματος, όπως το Γιακούζα της Ιαπωνίας, η οικογένεια Πουν στο Χονγκ Κονγκ ή τα καρτέλ ναρκωτικών της Νότιας Αμερικής, ιδιαίτερα αφού η επιβολή του  νόμου είναι σχετικά χαλαρή και η σύλληψη σπάνια συνεπάγεται κάτι περισσότερο από ένα μικρό πρόστιμο. Ήδη, αυτό το εμπόριο έχει ωθήσει στα όρια της εξαφάνισης είδη όπως οι τίγρεις και οι ρινόκεροι. Στοιχεία που δημοσιεύτηκαν τον περασμένο μήνα δείχνουν ότι ο πληθυσμός των άγριων ασιατικών ελεφάντων  μειώθηκε κατά 80% την τελευταία δεκαετία.

Μια επιπρόσθετη τραγωδία είναι ότι ο πόλεμος και το χωρίς διάκριση εμπόριο όπλων που τον συνοδεύει, εντείνει τον αποδεκατισμό των αγρίων ζώων και την καταστροφή των ενδιαιτημάτων τους.

Η υφαρπαγή της διακυβέρνησης από τις μεγάλες εταιρείες

Η τέταρτη αρνητική επίδραση της «αειφόρου ανάπτυξης» είναι ότι υποθάλπει την υφαρπαγή της πολιτικής διακυβέρνησης από τις μεγάλες εταιρείες. Αρκεί να κοιτάξει κανείς τα ανταλλάγματα που απέσπασαν οι μεγάλες εταιρείες μετά την εκλογή του Τζορτζ Μπους ως προέδρου των ΗΠΑ.

Ο Richard Parsons, επικεφαλής του φιλανθρωπικού οργανισμού Time AOL, μιλώντας στην Παγκόσμια Οικονομική Διάσκεψη Κορυφής στη Νέα Υόρκη, δήλωσε απερίφραστα: «Κάποτε, τη ζωή μας την καθόριζε η εκκλησία, έπειτα η πολιτεία και τώρα οι μεγάλες εταιρείες».

Ακούμε παντού για τα πλεονεκτήματα που έχει η αντιμετώπιση των δεινών του κόσμου που βασίζεται στην αγορά, την φιλανθρωπία, την αυτορρύθμιση, την κοινωνική ευθύνη των εταιρειών και τους εθελοντικούς κώδικες συμπεριφοράς. Κανένα απ’ αυτά δεν μπορεί να θεωρηθεί ως αποδεκτό υποκατάστατο της κρατικής πολιτικής ευθύνης και του ελέγχου.

Ακόμη και το σύστημα των Ηνωμένων Εθνών έχει προσδεθεί στο άρμα των εταιρειών μέσω πρωτοβουλιών, όπως η «παγκόσμια συμφωνία» με 50 από τις μεγαλύτερες αλλά και τις πιο αμφιλεγόμενες εταιρείες. Όπως σχολίαζε ο Guardian, ο ΟΗΕ «φαίνεται να μετατρέπεται σε οργανισμό επιβολής της παγκόσμιας οικονομίας, που βοηθά τις δυτικές εταιρείες να διεισδύουν σε νέες αγορές, αποφεύγοντας την νομοθεσία που είναι υποχρεωμένες να τηρούν. Συνάπτοντας ειρήνη με τους ισχυρούς ο ΟΗΕ κηρύσσει τον πόλεμο στους αδύναμους».

Κατανάλωση

Παντού, η έμφαση φαίνεται να δίνεται στα χρήματα και στη νεοπλουτίστικη κατανάλωση. Έτσι οδηγούμαι στην πέμπτη εκτροπή της φιλοσοφίας της αειφόρου ανάπτυξης, που έχει καλλιεργήσει την εντελώς απεχθή έννοια της «αειφόρου κατανάλωσης». Αυτό, με τη σειρά του, δείχνει πόσο έχει επιτραπεί στην έννοια της αειφορίας να ξεστρατίσει στο μονοπάτι της Οργουελιανής γλώσσας της γραφειοκρατίας και των πολιτικών.

Η «αειφόρος ανάπτυξη», όπως έχει οριστεί μετά την Έκθεση Brundtland, απαιτεί όχι απλά συνέχιση των σημερινών προτύπων ανάπτυξης, αλλά προϋποθέτει την πενταπλάσια έως δεκαπλάσια επιτάχυνση τους! Σίγουρα όμως, η «ανάπτυξη» σε ώριμη ηλικία είναι ή παχυσαρκία ή καρκίνος.

Οκτακόσια εκατομμύρια άνθρωποι υποφέρουν από υποσιτισμό, ενώ ένα μικρό ποσοστό του παγκόσμιου πληθυσμού καταβροχθίζει μέχρι σκασμού τις τροφές των φαστφουντάδικων.

Η βιομηχανία τροφίμων παρέχει μια εξαιρετική ευκαιρία για να αναλυθούν, παραδειγματικά, θέματα όπως ο καταναλωτισμός, οι παγκόσμιες ανισότητες και η κατάρρευση της παγκόσμιας διακυβέρνησης.

Το άνοιγμα μιας μεγάλης παγκόσμιας αγοράς εν ονόματι του ελεύθερου εμπορίου, οι κανόνες του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου και ο προσανατολισμός των χρηματοδοτήσεων, προάγουν τις συγχωνεύσεις και την ενοποίηση, υπό κεντρική εξουσία, της βιομηχανίας τροφίμων. Το 60% του διεθνούς κλάδου ειδών διατροφής ελέγχεται από δέκα εταιρείες που ασχολούνται με σπόρους, λιπάσματα, ζιζανιοκτόνα (κατεργασία, συσκευασία και μεταφορά).

Οι επιχειρηματικές δραστηριότητες έχουν γίνει παγκόσμιες, αλλά τα συστήματα διακυβέρνησης δεν κατάφεραν να ακολουθήσουν στον ίδιο ρυθμό.

Αυτή τη στιγμή υπάρχουν περισσότερες από 200 διεθνείς συνθήκες για το περιβάλλον, τα τρία τέταρτα των οποίων έχουν επικυρωθεί τα τελευταία τριάντα χρόνια. Όμως, στην πλειονότητά τους, οι δεσμεύσεις που αναλήφθηκαν - με τόσες φανφάρες από τα ΜΜΕ - στο Ρίο και αλλού, παραμένουν νεκρό γράμμα. Ακόμη χειρότερα, η αποτελεσματικότητα τους υπονομεύεται  πολύ συχνά από αόριστες δεσμεύσεις και χαλαρή επιβολή.

Μήπως η έντεχνη αλλαγή στην έμφαση, από το «Περιβάλλον» (Στοκχόλμη, 1972) στο «Περιβάλλον και Ανάπτυξη» (Ρίο, 1992) έχουν κάποια σχέση μ’ αυτό;

Μπορεί να μην είναι και πολύ αρεστό να τονίσει κανείς, λίγο πριν το Γιοχάνεσμπουργκ, ότι πολλές διαδικασίες είναι πιθανώς ήδη μη αναστρέψιμες. Αναρωτιέμαι μήπως είναι κιόλας πολύ αργά για την έννοια «αειφόρος».

Οι περιβαλλοντικές κρίσεις, όπως η κλιματική αλλαγή, δεν  περιμένουν, ενώ εμείς χρονοτριβούμε εν αναμονή «πειστικών» επιστημονικών δεδομένων. Η τιμωρία των Θεών για την ύβρη είναι η τύφλωση απέναντι στις προειδοποιήσεις για την επικείμενη καταστροφή.

Ούτε μπορούμε, όταν εκπέμπονται τα τελευταία S.O.S, να περιμένουμε πάρα πολλά από τεχνολογικά σωσίβια.

Είμαστε καταδικασμένοι να ακολουθήσουμε έναν δρόμο που οδηγεί σε καταστροφές; Να περιοριστούμε στην ενασχόληση με τα συμπτώματα, αντί να αναζητήσουμε τις αιτίες; Ίσως να ήρθε ο καιρός για την επιβολή ενός μορατόριουμ στις νέες επιστημονικές ή τεχνολογικές καινοτομίες για τις οποίες  υπάρχει υπόνοια ότι θα έχουν αρνητικές επιπτώσεις στον πλανήτη και την κοινωνία.

Στην πραγματικότητα, η επιστήμη, ή αυτό που φοβάμαι ότι θα πρέπει ολοένα και περισσότερο να ονομάζουμε «τεχνοεπιστήμη», φαίνεται να βρίσκεται πάντα στα πρόθυρα κάποιας σημαντικής καινούργιας επαναστατικής ανακάλυψης που, ανεξάρτητα από το πόσο επικίνδυνη είναι, συνοδεύεται αναπόφευκτα από καθησυχαστικές διαβεβαιώσεις, σχετικά με την δυνατότητά της να θεραπεύσει τον καρκίνο, να αναστρέψει την κλιματική αλλαγή ή να δώσει τέλος στην παγκόσμια πείνα, υπό την προϋπόθεση ότι οι χρηματοδοτήσεις για την έρευνα θα συνεχίσουν να ρέουν.

Αν τα έθνη της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι διατεθειμένα να παραιτηθούν από  μέρος της κυριαρχίας τους, προκειμένου να προαγάγουν την οικονομική ενότητα, γιατί δεν μπορούν να κάνουν το ίδιο τα έθνη του κόσμου για να εξασφαλίσουν το οικολογικό κεφάλαιο από το οποίο εξαρτάται η επιβίωσή μας;

Δεν μπορούμε να υιοθετήσουμε μια νέα κατεύθυνση; Μια κατεύθυνση που θα δίνει μεγαλύτερη έμφαση στην «αναγέννηση» αντί στην παράταση μιας κατάστασης που είναι αδύνατο να διαιωνιστεί, στην «μέριμνα» για την φύση και τον άνθρωπο, αντί στην «ανάπτυξη» και στην αδιάκοπη επιδίωξή της; Στην ποιότητα ζωής αντί στο βιοτικό επίπεδο; Στο να είμαστε, αντί να έχουμε ; Στο να ζούμε πληρέστερα, αντί ταχύτερα; Στο να έχουμε περισσότερες αξίες, αντί υλικά αγαθά;

Η μέριμνα για την φύση και τον άνθρωπό έχει το πλεονέκτημα  ότι υπερβαίνει τις οικονομικές αξίες  – όσο σημαντικές κι αν είναι -, αποκαθιστώντας την ισορροπία και δίνοντας παράλληλη έμφαση στις περιβαλλοντικές, ηθικές και πνευματικές αξίες, που αποτελούν ζωτικά συστατικά κάθε αληθινού και βιώσιμου πολιτισμού. Κοιτάξτε πόσο γρήγορα επιτεύχθηκε πρόοδος στην μείωση της εγκληματικότητας στην Νέα Υόρκη από την στιγμή που οι γειτονιές ενώθηκαν ξανά και απέκτησαν  κοινωνικό ρόλο. Το ίδιο θα ήταν δυνατόν να γίνει για την αποκατάσταση του αστικού τοπίου, όπως ακούσαμε να λέει χθες ο δήμαρχος των Τιράνων.

Όμως, ακόμη και η «μέριμνα», παρόλο που συνιστά ήδη μια σημαντική βελτίωση, θα μπορούσε να κατηγορηθεί ως έννοια ανθρωποκεντρική. Επιπλέον, αναρωτιέμαι αν οποιοσδήποτε όρος – με όσο ευγενή κίνητρα και να έχει δημιουργηθεί (όπως η αειφόρος ανάπτυξη) – δεν θα μπορούσε τελικά να εκτραπεί από την  αρχική του σημασία, ως αποτέλεσμα της ανθρώπινης απληστίας. Ίσως ο κόσμος να χόρτασε πια από συνθήματα και πολιτικές ταχυδακτυλουργίες. Ιδιαίτερα σε μια εποχή που όλα φαίνεται να έχουν καταστεί επείγοντα, εκτός από τα ουσιαστικά.

Πρέπει να αγωνιστούμε για μια νέα νοοτροπία – μια νοοτροπία που θα μας επιτρέψει να αμφισβητήσουμε αυτό που προσπαθούμε να πετύχουμε, μια νέα συνθήκη με τη φύση – μια νοοτροπία που θα αποκαθιστά την αίσθηση της ισορροπίας,  της μετριοπάθειας και της ανθρωπιάς μας.

Κάπου, μέσα στην επιστημονική μας αυτοπεποίθηση και τον οικονομικό μας γιγαντισμό, χάσαμε το ευρύτερο πλαίσιο, χάσαμε το όραμά μας καθώς και την πνευματική μας ενότητα.

Αυτό που χρειάζεται είναι μια νέα Αναγέννηση, σαν εκείνη που μας έβγαλε από προηγούμενους μεσαίωνες, σε ένα νέο πνεύμα διαφωτισμού. Όπως έγραψε ο Αϊνστάιν, «δεν μπορείς να λύσεις ένα πρόβλημα με τους τρόπους σκέψης που οδήγησαν στη δημιουργία του».

Όπως το αίτιο για την ανθρώπινη ασθένεια είναι συχνά ο νους, έτσι και το αίτιο για τα δεινά του πλανήτη μπορεί να βρίσκεται στη συλλογική μας νοοτροπία, στις προτεραιότητες που δίνουμε στη ζωή μας και στην επιλογή του τρόπου ζωής μας.

Σε τελική ανάλυση, η αλλαγή μπορεί να προέλθει μόνο από μέσα μας και η μοναδική «αειφόρος» πρόοδος πρέπει να είναι αυτή της καρδιάς.]

Ευχαριστούμε τον κ.Σάκη Κουρουζίδη. δ/ντη της Ευωνύμου Οικολογικής Βιβλιοθήκης και υπευθύνου του μηνιαίου ένθετου περιοδικού της ΑΥΓΗΣ "ο Δαίμων της Οικολογίας", τ.23, Φεβρουάριος 2003  (το περιοδικό έχει παύσει την έκδοσή του) για την έρευνα που έκανε στο αρχείο του για να βρει και να  μας παραχωρήσει την παρέμβαση του Σαντρουντίν Αγά Χαν.