Ειρήνη Βαλλιανάτου: Η ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ και στην Αττική/ Biodiversity in Greece and Attica

Η ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑ  ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Ειρήνη Βαλλιανάτου

 Δρ. Βιολογίας, Συστηματικός Βοτανικός-Φυτοκοινωνιολόγος

Πανεπιστήμιο Αθηνών, Βοτανικός Κήπος Ι. & Α. Ν. Διομήδους

Σημασία της βιοποικιλότητας

Η φύση λειτουργεί ως ένα ενιαίο σύστημα, όπου υπάρχει αλληλεξάρτηση ανάμεσα στους διάφορους οργανισμούς αλλά και με τους αβιοτικούς παράγοντες. Σε αυτήν κάθε οργανισμός, όσο αδιάφορος, άχρηστος ή και επικίνδυνος αν μας φαίνεται, επιτελεί έναν προορισμό. Η έξοδός του από το σύστημα σημαίνει αλυσιδωτές και ίσως απρόβλεπτες, δυσάρεστες εξελίξεις.  Βιοποικιλότητα σημαίνει υγεία του συστήματος.  Έτσι ο βιολογικός πλούτος αποτελεί κεφάλαιο για κάθε χώρα, που πρέπει να είναι υπερήφανη για την φυσική της κληρονομιά. «Ο σκοπός της φύσης δεν είναι η διαιώνιση του ανθρώπινου είδους, αλλά η διασφάλιση της βιοποικιλότητας των ειδών» (Θεόφραστος 372/1-287/6 π.Χ.).

Ακόμη και αν αποτιμήσουμε με κλασσικούς οικονομικούς όρους την αξία της βιοποικιλότητας, αυτή είναι τεράστια: έχουμε άμεση χρήση προϊόντων φυτικής και ζωικής προέλευσης αλλά και έμμεση αξιοποίηση της βιοποικιλότητας π.χ. για αναψυχή, για παραγωγή οικονομικής σημασίας ειδών (όπως μέσω της επικονίασης ή διασποράς σπερμάτων) κ.λ.π. (Primack 1993).

Εκτιμάται ότι το 99% των ειδών που υπήρξαν στη γη στη διάρκεια των δισεκατομμυρίων ετών από την πρώτη εμφάνιση ζωής, έχουν εξαφανιστεί (Simpson 1952). Όμως οι μεγάλες εξαφανίσεις δεν ήταν υπόθεση ενός χρόνου. Ολοκληρώθηκαν σε διαστήματα δεκάδων χιλιάδων, εκατοντάδων χιλιάδων ή και εκατομμυρίων χρόνων και αποδίδονται σε μείζονος σημασίας αλλαγές.

Ωστόσο, αν δεν παρθούν μέσα προστασίας ο άνθρωπος θα είναι υπεύθυνος για την μέγιστη απώλεια ειδών σε ελάχιστο χρονικό διάστημα. Υπολογίζεται για παράδειγμα ότι ο ρυθμός απώλειας των αγγειοσπέρμων είναι περίπου 5 είδη την ημέρα (Raven 1988) και  αυτός ο ρυθμός αναμένεται να διπλασιαστεί τις επόμενες δεκαετίες. Έτσι πριν το μέσον αυτού του αιώνα τουλάχιστον το 25% των υπαρχόντων ειδών της γης θα έχουν εξαφανιστεί ή θα έχει συρρικνωθεί ο αριθμός των πληθυσμών   τους (WWF, IUCN, UNEP 1991).

Σχετικές μελέτες έχουν αποδείξει ότι οι απώλειες ειδών εξαιτίας ανθρώπινης επέμβασης οφείλονται κυρίως στην απώλεια των αντίστοιχων ενδιαιτημάτων και ακολούθως στην υπερεκμετάλλευση και την εισαγωγή ξενικών ειδών. Έτσι η προστασία των ειδών απαιτεί πρώτα από όλα προστασία των οικοτόπων τους. Την παραπάνω ανάγκη πρέπει να καλύπτουν οι προστατευόμενες περιοχές στην Ελλάδα (10 Εθνικοί Δρυμοί, 19 Αισθητικά Δάση, 51 Μνημεία της Φύσης, 10 Υγρότοποι Ramsar, Καταφύγια Θηραμάτων - Καταφύγια Άγριας Ζωής) και όσες προβλέπεται να προστατευτούν (π.χ. 296 προτεινόμενες περιοχές Δικτύου «Φύση 2000»). Στις τελευταίες το καθεστώς προστασίας αποτελεί εφαρμογή της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ, με σκοπό τη διατήρηση της Βιοποικιλότητας της Ευρώπης, προστατεύοντας τους οικοτόπους που περιλαμβάνονται στο Παράρτημα Ι της Οδηγίας και τα είδη χλωρίδας και πανίδας του Παραρτήματος ΙΙ της Οδηγίας.

Βιοποικιλότητα και Ελλάδα

Η Ελλάδα χαρακτηρίζεται από έναν πλούτο βιοποικιλότητας. Οι λόγοι για την παραπάνω διαπίστωση είναι πολλοί:  Α.  H γεωμορφολογική ετερογένεια, που δημιουργεί πλήθος διαδεχόμενων μικρόκοσμων, κατάλληλων για την ανάπτυξη συγκεκριμένων ειδών. Β. H μεγάλη κλιματική ποικιλία: από κλίμα σαχαρινό στη Νότια Κρήτη ως κλίμα ύφυγρο στην βόρεια Ελλάδα (29 κλιματικοί τύποι, 14 υγροί και 15 ξηροί, Καρράς 1973). -  Ήδη αυτοί οι δυο παράγοντες κάνουν τη χώρα μας να φιλοξενεί αξιοσημείωτη ποικιλία βλάστησης.  Γ.  Η γεωγραφική θέση της Ελλάδας στο σταυροδρόμι των τριών ηπείρων, που  διευκολύνει την μεταφορά ειδών σε εμάς και από Ασία και από Αφρική. Για παράδειγμα συνυπάρχουν εδώ χλωριδικές περιοχές όπως η Μεσογειακή, η Ευρωπαϊκή (Ευρασιατική) και η Ιρανοκασπική (Ποντιακή).  Δ. Η σημαντική γεωλογική ιστορία της χώρας: η σημερινή ηπειρωτική Ελλάδα ήταν ενωμένη με την σημερινή απέναντι ακτή της Μ. Ασίας. Η καταβύθιση αυτής της παρεμβαλλόμενης στεριάς (Αιγαιίδας) οδήγησε στην δημιουργία του Αιγαίου και των σημερινών νησιών του. Όμως η ύπαρξη της Αιγαιίδας ευνόησε εν τω μεταξύ τον ερχομό ειδών από την Ασία στη χώρα μας.  Ε.  Σε ό,τι αφορά τα φυτά, η επιβίωση πολλών ειδών του Τριτογενούς κατά την περίοδο των παγετώνων του Τεταρτογενούς και ο εμπλουτισμός της χλωρίδας μας με είδη που κυρίως κατά την περίοδο των παγετώνων μετανάστευσαν και βρήκαν καταφύγιο στην χώρα μας από την Κεντρική Ευρώπη. Ζ. Η μεγάλη γεωλογική ποικιλία, που σημαίνει και διαφορετικά εδάφη.  Η. Η πανάρχαια κατοίκηση του χώρου και μάλιστα από ανθρώπους με ανήσυχο πνεύμα, που ταξίδευαν και εκουσίως ή ακουσίως συνέβαλαν στην εισαγωγή ειδών. Αν προστεθεί σε όλα αυτά και το ότι η ύπαρξη απομονωμένων ενδιαιτημάτων οδηγεί στην γένεση ταξινομικών μονάδων και ευνοεί τον ενδημισμό, τότε γίνεται αντιληπτό ως φυσικό το γεγονός της ύπαρξης σημαντικής βιοποικιλότητας και ενδημισμού σε μια χώρα, όπου υπάρχουν πλήθος τέτοιοι χώροι: χαράδρες, απόκρημνες βουνοκορφές, νησιά μικρά και μεγάλα κ.ά.

Έτσι οι παραπάνω παράγοντες οδηγούν στην παρακάτω εικόνα (Πίνακας 1, Βώκου 2005), που προέρχεται από πολλές πηγές και ανάμεσά τους το World Conservation Monitoring Centre.

Πίνακας 1. Βιοποικιλότητα στην Ευρώπη και στην Ελλάδα για συγκεκριμένες ομάδες οργανισμών (Βώκου 2005). Σε παρένθεση δίνεται η εκπροσώπηση κάθε κατηγορίας στη χώρα ως ποσοστό των ειδών που έχουν καταγραφεί στο σύνολο των αντίστοιχων της Ευρώπης. Επίσης σε παρένθεση δίνεται ο αριθμός των ενδημικών ειδών.

Ταξινομικές μονάδες	Αριθμός ειδών Ευρώπης	Αριθμός ειδών Ελλάδας
Ανώτερα φυτά	13.500	5700 (› 40%) (742 ενδημικά)*
Θηλαστικά	184	115 (› 60%) (2 ενδημικά)
Πουλιά	433	408 (~95%)
Ερπετά	107	59 (› 50%) (8 ενδημικά)
Αμφίβια	58	17 (~30%) (2 ενδημικά)
Ψάρια θαλάσσια	›1250	447 (› 30%)
Ψάρια γλυκού νερού	358	107 (~30%) (39 ενδημικά)

                                                                    *σύμφωνα με τα έως τότε στοιχεία

Η Ελλάδα λοιπόν παρουσιάζει πολύ μεγάλη βιοποικιλότητα ειδών φυτών και ζώων και αποτελεί ένα από τα πιο σημαντικά κέντρα βιοποικιλότητας (biodiversity hotspot) στην Ευρώπη, ενώ ταυτόχρονα αποτελεί το σημαντικότερο κέντρο ενδημισμού (hotspot for endemism) στην Ευρώπη και τη Μεσόγειο.

Φυτική ποικιλότητα στην Ελλάδα

Σύμφωνα με το τελευταίο δημοσιευμένο «Βιβλίο Ερυθρών Δεδομένων των Σπάνιων και Απειλούμενων Φυτών της Ελλάδας» (Φοίτος, Κωνσταντινίδης & Καμάρη 2009), από τα εκτιμώμενα 6300 φυτικά taxa (είδη και υποείδη) της Ελληνικής χλωρίδας, τα 300 θεωρούνται ως σπάνια και απειλούμενα. Όμως με ακόμη πιο σύγχρονα στοιχεία και συγκεκριμένα με βάση σχετική ανακοίνωση της Ελληνικής Βοτανικής Εταιρείας την 14^η/12/2010, τα έως την ημερομηνία αυτή καταγραμμένα ελληνικά αυτοφυή είδη και υποείδη αγγειοφύτων είναι 6912. Από αυτά τα 6041 είναι είδη.  Ανήκουν σε 1080 γένη και 167 οικογένειες.

Τα μισά περίπου γένη  (486) αντιπροσωπεύονται από ένα μόνο είδος, ενώ άλλα 142 από δύο είδη. Πλουσιότερα γένη: Verbascum L. (φλόμος) με 132 είδη, Centaurea L. (κενταύρια) με 128 είδη και Silene L. (σιληνή-αγριογαρίφαλο) με 120 είδη. Πιο ποικίλα είδη: Hieracium murorum L. με 12 υποείδη, Hieracium racemosum Willd. (10 ssp.), Hieracium sericophylum Negčeff & Zahn (9 ssp.), Anthemis cretica L.  (8 ssp.). Γένη με τα περισσότερα υποείδη: Hieracium L. (106 ssp.) και ακολουθούν με πολύ λιγότερα Centaurea L. (37 ssp.), Silene L. (33 ssp.), Dianthus L. (32 ssp.), Ophrys L. (26 ssp.), Anthemis L. (18 ssp.), Allium L. (16 ssp.), και Campanula L. (16 ssp.).

Πίνακας 2. Έκταση μεσογειακών χωρών και αριθμός αυτοφυών ειδών χλωρίδας τους.

Χώρα	Έκταση (km2)	Αριθμός ειδών αυτοφυούς χλωρίδας
Ελλάδα	132.700	6.041
Κύπρος	9.251	1.612
Βουλγαρία	111.000	3.600
Ιταλία	301.049	5.300
Γαλλία	551.700	4.650
Ισπανία	501.000	7.920
Τουρκία	779.500	8.650
Μαρόκο	710.850	3.675

Σύμφωνα με τον παραπάνω πίνακα, διαπιστώνουμε ότι η ελληνική χλωρίδα, είναι από τις πλουσιότερες της Μεσογείου (την περνά σε φυτική ποικιλότητα η Κύπρος) αν συνυπολογιστεί η έκταση της Ελλάδας. Η Ελλάδα  κατέχει το 6% της έκτασης της Μεσογείου, αλλά το 26% της Μεσογειακής χλωρίδας. Με βάση την έκτασή της αναμένεται στατιστικώς να έχει περίπου 4000 είδη. Δηλαδή, η χώρα μας χαρακτηρίζεται από 50% μεγαλύτερο πλούτο σε είδη φυτών σε σύγκριση με τα αναμενόμενα. Τέλος, υπερτερεί  σε χλωριδικό πλούτο και έναντι των ευρωπαϊκών μη μεσογειακών χωρών (με εξαίρεση την περιοχή των Καναρίων νήσων-Ισπανία), καθώς και περιοχών του πλανήτη με μεσογειακού τύπου κλίμα, όπως φαίνεται σε σχετικούς πίνακες (Georghiou & Delipetrou 2010).

Για την Βιοποικιλότητα στην Αττική πατήστε ΕΔΩ 

Βιβλιογραφία

Βώκου Δ. (2005). Ελληνικό περιβάλλον και προστασία της βιοποικιλότητας. Σε: Πρακτικά Συνεδρίου «Θεόφραστος 2000» ( εκδ. Α. Ι. Καραμάνος  & Κ. Α. Θάνος ): 279-295. Αθήνα.

Καρράς, Γ.Σ. (1973). Κλιματική ταξινόμησις της Ελλάδος κατά Thornthwaite. Διδακτορική Διατριβή, Πανεπιστήμιον Αθηνών.

Φοίτος Δ., Κωνσταντινίδης Θ. & Καμάρη Γ. (εκδ.) (2009). Βιβλίο Ερυθρών Δεδομένων των Σπάνιων και Απειλούμενων Φυτών της Ελλάδας. Πάτρα.

Dafis S., Papastergiadou E., Georgiou K., Babalonas D., Georgiadis T., Papageorgiou M., Lazaridou T. & Tsiaoussi V. (eds.) (1996). Directive 92/43/EEC. The Greek “Habitat” Project Natura 2000: An overview. Life contract B4-3200/94/756, Commission of the European Communities DGXI.Thessaloniki.

Georghiou K. & Delipetrou P. (2010). Patterns and traits of the endemic plants of Greece. Bot. J. Lin. Soc. 162(2): 130-422.

Primack R. B. (1993). Essentials of Conservation Biology. Sinauer Associates. Sunderland.

Raven P. H. (1988). Our diminishing tropical forests. In: Biodiversity (eds. O. Wilson, F.M. Peter), 5^th edition. Worth Publishers. New York.

Simpson G. G. (1952). How many species? Evolution 6: 342.

Strid A. & Tan K. (eds) (1997). Flora Hellenica: 1. Koeltz Scientific Books. Königstein.

Strid A. & Tan K. (eds) (2002). Flora Hellenica: 2. A. R. G. Gaertner Verlag K. G.  Ruggell.

WWF, IUCN, UNEP (1991). Caring for the Earth: a strategy for sustainable living. Gland.

Ειρήνη Βαλλιανάτου

Δρ. Βιολογίας, Συστηματικός Βοτανικός-Φυτοκοινωνιολόγος

Πανεπιστήμιο Αθηνών, Βοτανικός Κήπος Ι. & Α. Ν. Διομήδους